Oooo!… Üvercinka Dâhil

Oooo! / Tekerledim kaç kere / Yazdım, çizdim deftere / Attım tuttum saçmadan / Suya tirit katmadan / Yuvarladım tostopak / Dil üstünde kaydırak (s. 11).

Tekerlemeler yazınsallığın neresinde?

Tekerlemeler yazınsal (edebî) bir tür olarak görülebilir mi? Genelde diğer türler içinde yer aldıkları için “özerk” tür olarak mı kabul etmeliyiz yoksa? Asaf Hâlet Çelebi’nin dediği gibi (“mücerret şiir”, 1938) şiirin alt türü müdür aynı zamanda?

“Teker”den “teker-le-me” biçimine türemiş olan ve “yuvarlama” anlamına da gelen “tekerleme”nin tanımı ve türleri konusunda görüş birliği tam oluşmamış. Üzerinde ciddi akademik çalışmalar da yapılmamış pek.

Adının yapısal ve sessel özelliğinden geldiği çok açık ama. Aynı ve benzer seslerin yinelenmesi, yani sesleri yuvarlayarak sıralama, teker-le-me…

Diksiyon eğitiminde de kullanılan, salt söze dayalı yanıltmaca tekerlemeleri bağımsız metin özelliği taşıyor:

Bu duvarı badanalamalı mı, badanalamamalı mı?

Al bu takatukaları, / Takatukacıya takatukalatmaya götür. / Takatukacı, takatukaları takatukalamam derse, / Takatukaları takatukalatmadan al da gel.

Masallar, ortaoyunu, karagöz, meddah, bilmece, ninni, mani, âşık halk edebiyatı…

Yanıltmaca dışındakiler ise birçok metin türü içinde, onlarla birlikte söylenmiş, söyleniyor. Masalların özellikle giriş ve bitişleri, ortaoyunu, Karagöz, meddah, bilmece, ninni, mani… Hatta âşık halk edebiyatında da bir türün adı. Saz âşıklarının atışarak yarıştıkları tür.

Temelde çocuk edebiyatı içinde ele alınıyor tekerlemeler. Dilde ve zihinde sağladığı kıvraklık çocuğun gelişiminde etkili. Anlamlı anlamsız sözcüklerle gerçeküstü anlam ve anlatımı çocuğun soyutlama dünyasına çok uygun. Ses, hece, sözcük yinelemeleri yapısal temel özelliği. Tüm bu özellikler bir arada düşünüldüğünde, “ses değeri öne çıkan tekerlemeler” ve “anlam değeri öne çıkan tekerlemeler” biçiminde sınıflandırıyor.

Tekerlemelerin bir diğer sınıflandırma biçimi de şöyle:  kararlı (hece ölçüsüne uyan) tekerlemeler, kararsız (hece ölçüsüne tam uymayan) tekerlemeler.

Esas olarak geleneksel halk edebiyatı ürünüdür tekerleme. Ama günümüzde yeni tekerlemelerin uydurulduğunu da görüyoruz:

Altı kere altı otuz altı / Hakem dedi penaltı  / Rıfat dedi atarım  / Prekazi dedi kaçarım.

İsveç Norveç Danimarka / Belçika Felemenk Hollanda / Akdeniz Karadeniz Marmara / Türkiye merkezi Ankara.

Temel özellikleri ile Tekerleme Defteri

Çocuk ve gençlik edebiyatımızın önde gelen, başarılı yazarı Erol Büyükmeriç’in bu kez geleneksel edebiyatımıza yeni tuğlalar koyduğunu görüyoruz taze, özgün tekerlemeleriyle (Tekerleme Defteri, Everest Yayınları, 2023).

Şu tekerleme ile başlıyor Tekerleme Defteri:

Oooo! / Tekerledim kaç kere / Yazdım, çizdim deftere / Attım tuttum saçmadan / Suya tirit katmadan / Yuvarladım tostopak / Dil üstünde kaydırak (s. 11)

E. Büyükmeriç, daha girişte tekerlemelerin temel özelliklerini veriyor âdeta. Öte yandan, tekerlemeyi de tanımlamış oluyor böylece.

Modern, insancıl, çağından sorumlu bir yazar tutumuyla “defteri”ni doldurmuş. “Doldurmuş” demek de bu kitap için tam yerinde değil aslında. Çünkü böyle yazarlar sizi, okurunu kışkırtır; defterinin boşluklarına bir şeyler yazmanızı ister sizden.

Unutulan oyunların çocuklara öğretilmesini amaçlıyor

Kitapta yirmi tekerleme var. 5sayışmaca, 3 kızdırma, 5 oyun,  7 kuş tekerlemesi. 4 oyun tekerlemesinin her birinin hemen arkasında o oyunun nasıl oynandığını açıklıyor, unutulan ya da unutulmakta olan oyunların çocuklara öğretilmesini amaçlıyor böylece. Sonuncu tekerleme düzsöz (nesir) biçiminde. Koşuklu olanlar genelde kararsız yapıda, yani düzensiz hece ölçüsüyle yazılmış.

Günümüzdeki yeni tekerlemelerin hemen hepsi eğitim öğretim amaçlı yazılıyor; yardımcı ders kitapları, çizgi filmler gibi yerlerde kullanılıyor. Çok başarılı olanları da var ama Büyükmeriç gibi yazınsal kaygı güdenine, değerler üretimine yönelik olanına rastlamak hayli zor.

Erol Büyükmeriç’te yazma hazzını, çocuklarla âdeta oyun oynama amacını görüyoruz özellikle. Kamucu bir tutum, olumlu değerleri özümsetme onun için öncelikli.  Bir yanda da geleneksel tekerleme biçim ve içeriğini sürdürüyor elbette:

Oooo! / İpucu iplik ucu / Nerde bunun en ucu / O oradan, bu buradan / Çıktın sen de aradan. (s. 15)

Geleneksel tutumu modern doğrultuda kırıyor

Bu geleneksel tutumu modern doğrultuda kırması Büyükmeriç’in en önemli özelliklerinden biri (Bir diğer önemli özelliği: yazınsallık, estetik düzey):

Oooo! / El ele versek / Unu ipe sersek / Sayışmadan yapsak / Ebe olmadan / Çıkan olmadan / İmece / Demece / Hay-di / Şim-di / Bir, iki, üç / Bileklere güç (s. 17)

Oyun anlayışına ve tekerlemesine bile yeni bakış, çağdaş içerik getiriyor öte yandan:

(…) Ben vurdum, göremedin / Dört vurdun, beş aldın / Hile yaptın, mızıktın / Oyunbozan! Öyle mi? / Ver lütfen misketimi! (s. 34)

Fabl özellikli kuş tekerlemelerinde de yine aynı yaklaşımı görüyoruz:

(…) Derler karga budala / Çıksan baksan o dala; / Usu çoğundan uslu / Geçer belki yunusu. / Sözde tilki aldatmış / Peyniri ondan kapmış. / Bizim tilki çalçene / Oysa tam da tersine. / Karga yemiş, o bakmış / Tilki yalam yalanmış.(s. 44-45, Karga Tekerlemesi)

Yazınsal düzeyi salt anlatımda görmüyoruz onda; metinlerarasılık ve türlerarasılık da giriyor işin içine (İşte önemli üçüncü özelliği): Sisipos (sisyphos) söyleni, “Karınca Masalı Tekerlemesi” biçimiyle çıkıyor karşımıza.

Cemal Süreya’nın “Üvercinka”sı

Daha dikkat çekeni, Cemal Süreya’nın “Üvercinka”sı “Güvercin Tekerlemesi”nin neredyse alt metin olarak yer alıyor kitapta.

“Üvercinka” şiiri, İkinci Yeni şairinin ilk kitabında (1958) yer alır ve kitabın da adıdır aynı zamanda. “Üvercinka”, C. Süreya’nın açıklamasına göre “güvercinle karışık bir ad”. Hem biçimsel hem de anlamsal bakımından sözcüksel-sözlüksel sapma ile elde edilmiş. Biçimsel olarak,  “g”si düşürülen “güvercin”e  “kadın” sözcüğünün ilk hecesi (ka) eklenmiş. Anlamsal olarak ise “güvercin” ve “kadın” birleşimi; dolayısıyla dayatmaya, barışa, aşka yönelik yeni bir kavram.

Erol Büyükmeriç’in derdi, çocukları eğlendirirken, aynı zamanda yazınsal dünyaya yaklaştırmak, yazınsal dünyanın dilsel (biçimsel) ve anlamsal bakımdan ufku genişleten olanaklarını çocuklara tanıtmak. Merak uyandırmak onlarda Sisipos, Üvercinka gibi göndermelerle. Özdeşim kurdurmak kimi değerlerle.

Tekerlemelerin sürrealist yaratıcı olanakları ile yazınsal yaratıcılığı da buluşturmuş yer yer:

(…) Şiir yazdırır Âşık’a / En özgünü Üvercinka. / Göklerde bir coğrafyacı / Bildiğimiz ilk postacı. / (…) Savaşları başlatsa da / Coşkuyla uçar barışta. / Gagasında zeytin dalı / Gönlü barışa sevdalı. (…) (s. 43, Güvercin Tekerlemesi)

Tekerleme Defteri’nin boş bırakılmış son sayfasını da ben doldurayım istedim bir tekerleme yazıp:

Oooo! / Teker tekerledim / Yuvar yuvarladım / Yazdım son sayfaya / Barış özgürlük adalet / Bütün insanlar için / Bütün güvecinler için / Üvercinka dâhil

Cumhuriyet KİTAP, 21 Eylül 2023